Zasady i wartości przewodnie

Nie powinno nikogo dziwić, że niniejszy Podręcznik jest mocno osadzony na teoriach rozwoju partycypacyjnego, innowacji społecznych i uczenia się społecznego/współpracy. W ciągu ostatnich dziesięcioleci opracowano wiele podejść, metod i narzędzi wspierających taką pracę. Jednak kilka podstawowych zasad i wartości, które powinny kierować podejściem przywódczym są uwzględniane w każdej z teorii. W tym Podręczniku skupiamy się na tych, które pomogą liderom zwiększyć efektywność ich współpracy. Niektóre zasady są bardziej teoretyczne i być może, nieco trudniejsze w stosowaniu. Aby lepiej je zrozumieć można korzystać z wielu innych dostępnych zasobów.

Przewodnie zasady i wartości, które zostaną tutaj omówione, to:

  1. akceptacja złożoności i wielu perspektyw,
  2. myślenie i działanie systemowe,
  3. wspieranie uczenia się poprzez uczestnictwo,
  4. robienie postępów,
  5. potrzeba ułatwiania i projektowania otwartych procesów.

Akceptacja złożoności i wielu perspektyw

Zarządzanie zasobami naturalnymi polega na zarządzaniu złożonością. Dla lidera ta złożoność staje się wyzwaniem, gdyż wraz z nią pojawiają się rozbieżne interesy, brak jasności, a nawet konflikty. Chociaż dąży się do współpracy, wspólnego podejmowania decyzji i wspólnego działania, łatwiej to powiedzieć niż zrobić, ponieważ trzeba jednocześnie zarządzać:

Mając na uwadze ten złożony – ale najczęściej realistyczny – pogląd na zarządzanie zasobami naturalnymi, pojawia się pytanie: czy istnieje dobry sposób na podejście do takiej złożoności? Odpowiedź brzmi tak. Jednym ze sposobów jest przekształcenie złożoności w atut procesu. Oznacza to wykorzystanie złożoności, jako sposobu na inicjowanie komunikacji, wspólnego rozwiązywania problemów i innowacji.

Ze złożonością procesu wiąże się wiele jego perspektyw. Odnosi się to do tego, że nie tylko każdy interesariusz ma inną perspektywę, ale także, że każdy człowiek patrzy na problem z kilku perspektyw. Ta koncepcja jest kluczowa, jeśli chcemy zrozumieć, jak rozwijają się procesy planowania partycypacyjnego i jak różne tożsamości mogą prowadzić do innych działań w tym samym kontekście. Ludzie mają wrodzoną zdolność do przechodzenia z jednej perspektywy do drugiej i uczenia się przez to czegoś nowego, a także kwestionowania własnej ograniczonej wizji tego, co jest możliwe. Sztuka polega na tym, aby wiele perspektyw w grupie interesariuszy było budulcem bogatszych obrazów opracowywanych przez uczestników. Dzięki temu uczestnicy grupy mogą zobaczyć nowe aspekty, zidentyfikować alternatywne rozwiązania lub znaleźć nowy sposób na współpracę.

Jeśli wierzysz i działasz tak, jakby rzeczywistość nie była złożona i nie akceptujesz wielu perspektyw, nie będziesz w stanie pracować metodami opartymi na współpracy i uczestnictwie.

Myślenie i działanie systemowe

Praktyczną definicję myślenia systemowego podaje Flood (1999). Twierdzi, że „myślenie systemowe w praktyce jest niczym innym, jak ukierunkowanym procesem krytycznego, refleksyjnego dociekania natury sytuacji i istotności możliwych różnych sposobów radzenia sobie z sytuacją” (s. 73). Myślenie systemowe jest w swej istocie dialektyczne. W tym sensie myślenie i działanie systemowe jest praktyką, np. równoczesnymi i uzupełniającymi się fazami refleksji i praktyki.

Znaczenie myślenia systemowego jest chyba najbardziej oczywiste, gdy poruszamy się między skalami (tj. granicami systemów). Zmiana skali może polegać na przechodzeniu między poziomem pola, gospodarstwa, społeczności lokalnej czy krajobrazu. Może to również dotyczyć zmiany rozumienia którzy interesariusze mają być zaangażowani, jakiej perspektywy czasowej użyć (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) lub jakie aspekty należy włączyć do dyskusji (ekologiczne, społeczne, gospodarcze itp.). Stosowanie myślenia systemowego w odniesieniu do wyżej wymienionych wymiarów oznacza skupienie się na dynamicznych relacjach i nowo pojawiających się właściwościach, dodatkowych perspektywach interesariuszy, a także ciągłe identyfikowanie nowych potencjałów zmian transformacyjnych.

Wspieranie procesu nauki w ramach uczestnictwa

Najważniejszym zasobem w procesach angażujących wiele stron są oczywiście sami interesariusze. Jednym z powodów jest wiedza i doświadczenie, które ze sobą niosą, przyczyniając się do innowacji i dostosowanych rozwiązań w zakresie zarządzania. Innym powodem jest to, że łączą platformę interesariuszy z szerszym kontekstem, wprowadzając nowe perspektywy i rozpowszechniając informacje w społeczeństwie. Wreszcie, interesariusze umożliwiają nam zidentyfikowanie słabych punktów naszych wspólnych podejść i sugestii. Wiedząc, co naprawdę jest ważne dla osób, które reprezentują, podczas uczestnictwa będą w stanie ulepszyć wszelkie wyniki procesu wielostronnego.

Uczestnictwo wspiera edukację interesariuszy poprzez ich zaangażowanie, wypracowanie poczucia własności i wykorzystywanie metod, które dostosowują się do istniejących stylów nauki i możliwości działania. Ponadto, stosując więcej narzędzi partycypacyjnych, interesariusze uczą się jednocześnie na czterech różnych poziomach. Uczą się o:

  1. Omawianych zagadnieniach (nowe technologie, ekosystem, ramy prawne itp.).
  2. Zastosowanych metodach (np. znaczenie partycypacji w realizacji).
  3. Wzajemnej perspektywie, czyli jakie są mocne i słabe strony innego sposobu myślenia.
  4. Perspektywie własnej, czyli świadomości o założeniach i/lub ograniczeniach własnego myślenia.

Lider musi umożliwić naukę na wszystkich poziomach. Odbywa się to poprzez wdrożenie procesu i określonych narzędzi, które umożliwiają i wspierają uczestników w refleksji nad tymi aspektami.

Dokonywanie postępu

W złożonych procesach, w których udział bierze wiele podmiotów chodzi bardziej o postęp, a nie o ostateczne rozwiązanie. Dynamiczna złożoność systemów społeczno-ekologicznych, w ramach których dokonuje się rozwoju obszarów wiejskich i zarządzania zasobami wodnymi oznacza, że liderowi, a także zainteresowanym stronom, trudno będzie określić, jakie rozwiązanie sprawi, że istniejące problemy znikną. Należy identyfikować metody pracy, które umożliwiają interesariuszom zarządzanie sytuacją. Dlatego tak ważne jest ciągłe robienie postępów i informowanie o nich ludzi. Z pedagogicznego punktu widzenia oznacza to, że proces powinien być projektowany w taki sposób, żeby mógł poprawiać warunki wstępne ostatecznego sukcesu za pomocą każdego podjętego działania, takiego jak budowanie zaufania lub relacji, zdobywanie większej ilości informacji, tworzenie bogatszych obrazów sytuacji itp.

Tradycyjne skupienie się na jak najszybszym znalezieniu rozwiązań ma często negatywne konsekwencje. Przejawiają się one w postaci nieoptymalnych rozwiązań, unikania nadal istniejących konfliktów lub zaprzestania procesów rozwoju kierowanych przez ekspertów. Podejścia, których się nauczyliśmy, nie są trwałe.

Otwarte procesy – wsparcie i projektowanie

Według opinii facylitatorów „nie ma nic bardziej zaplanowanego niż otwarty proces”. Oznacza to, że aby ludzie byli otwarci, kreatywni i innowacyjni, należy stworzyć optymalne warunki komunikacji, uczenia się i współpracy. Zaufanie zdolności ludzi do wnoszenia wkładu jest główną zasadą przewodnią, na równi ze świadomością, że nie stanie się to bez wsparcia. Ważne jest również, rozdzielenie „siły decyzyjnej” i „przestrzeni decyzyjnej”. Pomimo iż wiemy, kto będzie miał ostatnie słowo w danej sprawie i jesteśmy w tym transparentni, nadal możemy stworzyć dużo „przestrzeni” dla uczestnika, żeby mógł prowadzić dialog i wnosić swój wkład. Największą sztuką jest sprawić, by uczestnik zrozumiał kluczową różnicę: uczestnictwo i podejmowanie decyzji to nie to samo.

Lider musi od samego początku jasno określić istotne kwestie, takie jak siła decyzyjna, przestrzeń dialogowa i rola uczestnictwa. Dzięki przejrzystemu projektowi procesu i budzącemu zaufanie podejściu do facylitacji, interesariusze będą ufać podejściu do pracy sugerowanemu przez lidera, a także jego osobie (liderowi i/lub facylitatorowi).
Kto powinien odpowiedzieć na pytanie „dlaczego pracujemy w sugerowany sposób?” inny niż lider pedagogiczny? O wiele łatwiej jest odpowiedzieć na to pytanie, jeśli masz jasny obraz ogólnego projektu procesu i powodów dokonanych wyborów.

Back to
results